در عصر چالش‌های زیست‌محیطی، فشارهای اقتصادی، تنش‌های ناشی از وابستگی به منابع تجدیدناپذیر و نوسانات مداوم منابع ارزی، کشورها به‌سوی توسعه حوزه‌هایی می‌روند که پایدار، کم‌هزینه، مردم‌پایه و در عین حال سودآور باشند. یکی از این حوزه‌ها که در سال‌های اخیر مورد توجه کارشناسان اقتصادی، فعالان محیط زیست و چه‌بسا استراتژیست‌های امنیت غذایی قرار گرفته، اقتصاد گیاهان دارویی و فرآورده‌های سلامت‌محور است.
در جمهوری اسلامی ایران به موجب اقلیمی چهارفصل، تنوع زیستی بی‌نظیر و سابقه طولانی در طب سنتی، ظرفیت‌های عظیمی برای تبدیل گیاهان دارویی به ثروت وجود دارد چراکه بیش از ۸ هزار گونه گیاهی بومی در این کشور رشد می‌کنند و حدود یک‌سوم آن‌ها دارای خواص دارویی‌اند. این یعنی هر وجب از خاک کشور، بالقوه می‌تواند کارخانه‌ای طبیعی برای تولید مواد مؤثر دارویی، غذایی و بهداشتی باشد اما پرسش این است که پتانسیل موجود تا چه حد بالفعل شده است؟ اقتصاد گیاهان دارویی، برخلاف ظاهر سنتی و بومی آن، امروزه یکی از مدرن‌ترین و رو به رشدترین شاخه‌های اقتصاد جهانی است. بازاری که ارزش آن تا سال ۲۰۳۰ بیش از ۲۵۰ میلیارد دلار برآورد شده و کشورهایی مانند چین، هند و آلمان در آن پیشتازند. متاسفانه در این میان همچنان در حاشیه ایستاده‌ایم و تولیدات‌مان اغلب به صورت خام یا به صورت صادرات محدود است.
برای پاسخ به اینکه چرا با وجود چنین منابع طبیعی و دانش علمی در حوزه گیاهان دارویی، هنوز نتوانسته‌ایم جایگاه درخور خود را در این بازارجهانی تثبیت کنیم، باید در زنجیره‌ای جست‌وجو بداریم که حلقه‌های آن از هم گسیخته‌اند؛ زنجیره‌ای که از کاشت اصولی و علمی آغاز می‌شود، به فرآوری صنعتی و فناوری‌محور می‌رسد و درنهایت با بسته‌بندی، برندینگ، گواهی‌نامه‌های استاندارد و صادرات پایان می‌یابد. شایان ذکر است تا بگوییم که در این میان، شرکت‌های دانش‌بنیان، دانشگاه‌ها، بخش خصوصی، کشاورزان پیشرو و البته سیاست‌گذاران اقتصادی هرکدام نقشی کلیدی دارند. طی این گزارش به‌دنبال آنیم تا تصویری جامع از وضعیت فعلی، ظرفیت‌های بالفعل و بالقوه و راهکارهای توسعه اقتصاد گیاهان دارویی را ترسیم سازیم. بی‌شک اگر این مسیری به‌درستی پیموده شود و صادرات توامان با توسعه اقتصاد گیاهان دارویی عملیاتی شود، می‌توانیم ضمن بهبود شاخص‌های سلامت جامعه، سهمی جدی در رشد غیرنفتی و پایدار اقتصاد کشور را رقم بزنیم.
ظرفیت‌های بالقوه در تولید گیاهان دارویی
جمهوری اسلامی ایران به‌دلیل برخورداری از اقلیم‌های متنوع از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب، یکی از ۱۰ کشور نخست جهان در حوزه تنوع گیاهی است. مناطق کوهستانی، بیابانی و جنگلی، بستر مناسبی برای پرورش گونه‌های متنوعی از گیاهان دارویی همچون زعفران، گل گاوزبان، آویشن، باریجه، شیرین‌بیان، آنغوزه، ختمی، اسطوخودوس، زیره و … فراهم کرده‌اند. با وجود این پتانسیل، تنها بخش محدودی از این ظرفیت بالفعل شده است. بسیاری از کشاورزان هنوز روش‌های سنتی کشت و برداشت را دنبال می‌کنند و زنجیره تأمین گیاهان دارویی از مرحله تولید تا فروش نهایی بسیار ناقص و ناپایدار است. نکته مهم آن‌که تولیدکنندگان خرد به علت نبود حمایت کافی، عدم دسترسی به تجهیزات فرآوری و بازارهای هدف، اغلب مجبورند محصولات خود را به‌صورت خام و با قیمت پایین به دلالان عرضه کنند.
فرآوری؛ حلقه گمشده ارزش‌آفرینی
یکی از بزرگ‌ترین نقاط ضعف این صنعت، نبود زیرساخت‌های کافی برای فرآوری اولیه و پیشرفته گیاهان دارویی است. در حالی که ارزش یک کیلو گیاه دارویی خام مانند گل‌محمدی یا زعفران چند ده دلار است، تبدیل همان محصول به فرآورده‌های دارویی، بهداشتی، آرایشی و غذایی می‌تواند ارزش آن را تا چند برابر افزایش دهد. متاسفانه کارخانه‌های فرآوری در کشور محدود یا فاقد فناوری‌های به‌روز هستند. بسیاری از محصولات همچنان به صورت سنتی خشک یا بسته‌بندی می‌شوند، در حالی که در کشورهای پیشرفته، محصولات سلامت‌محور با استانداردهای جهانی، با کنترل کیفی دقیق، در بسته‌بندی‌های جذاب و با ترکیب فناوری نانو، بیوتکنولوژی و علوم غذایی تولید می‌شوند.
زنجیره تأمین: از مزرعه تا بازار جهانی
زنجیره تأمین در صنعت گیاهان دارویی باید به‌گونه‌ای طراحی شود که از لحظه کاشت بذر تا عرضه محصول نهایی در قفسه‌های فروشگاه‌های داخلی یا صادرات به بازارهای جهانی، تمام مراحل با برنامه، استاندارد و فناوری‌محور پیش برود. این زنجیره شامل مواردی همچون تأمین بذر و نهال استاندارد و مقاوم، کاشت و داشت علمی با حداقل مصرف آب و کود شیمیایی، برداشت مکانیزه و اصولی با حفظ ترکیبات مؤثره و خشک‌کردن و فرآوری اولیه با دستگاه‌های کنترل‌شده و همچنین بسته‌بندی و برندینگ متناسب با نیاز بازار هدف، استانداردسازی و اخذ گواهی‌های بین‌المللی وتوسعه فروش داخلی و صادرات هوشمند با شناخت بازار مقصد است. به طورکل نیز باید گفت که عدم انسجام در این زنجیره، موجب می‌شود کشاورز محصول را با زحمت تولید کند، ولی سود اصلی به جیب واسطه‌ها یا واردکنندگان خارجی برود. این در حالی است که شرکت‌های پیشرفته دنیا، کل زنجیره را از ابتدا تا انتها در اختیار دارند.
نقش شرکت‌های دانش‌بنیان در تحول صنعت سلامت‌محور
یکی از ابزارهای تحول این صنعت در سال‌های اخیر، حضور و رشد شرکت‌های دانش‌بنیان بوده است. این شرکت‌ها با تکیه بر دانش فنی متخصصان، توانسته‌اند برخی فرآورده‌های دارویی و مکمل‌ها را از گیاهان بومی استخراج و تجاری‌سازی کنند. موفقیت‌هایی مانند تولید عصاره‌های استاندارد، فرمولاسیون داروهای گیاهی، نوشیدنی‌های سلامت‌محور، کرم‌ها و داروهای موضعی و … نشان داده که ظرفیت بالایی برای تولید ثروت و اشتغال از مسیر گیاهان دارویی وجود دارد. با این حال، چالش‌هایی مانند نبود سرمایه‌گذار خطرپذیر، بوروکراسی دریافت مجوزهای سازمان غذا و دارو، ضعف در صادرات فناوری و کمبود ارتباط با بازار جهانی، از سرعت رشد این شرکت‌ها کاسته است.
بر اساس آمارهای جهانی، ارزش بازار گیاهان دارویی و فرآورده‌های سلامت‌محور در جهان، بیش از ۱۶۰ میلیارد دلار در سال برآورد می‌شود و پیش‌بینی می‌شود این رقم تا ۲۰۳۰ به بیش از ۲۵۰ میلیارد دلار برسد. همانطور که پیش‌تر نیز اشاره گشت؛ سهم کشور در این بازار ناچیز و به طورعمده محدود به صادرات خام زعفران، شیرین‌بیان و آنغوزه است. دلیل اصلی این عقب‌ماندگی را می‌توان عواملی همچون عدم برندینگ جهانی، نبود بسته‌بندی‌های استاندارد و متناسب با نیاز روز، بوروکراسی در صدور گواهی‌های بین‌المللی سلامت،، نبود برنامه‌ریزی تخصصی در حوزه محصولات سلامت‌محور و مشکلات ارزی از جمله نوسانات ارزی، تحریم‌ها و ناپایداری قوانین صادراتی دانست. با این حال، کشورهایی چون هند و چین توانسته‌اند با ترکیب طب سنتی و فناوری به بازیگران اصلی این بازار تبدیل شوند؛ الگویی که می‌تواند با سیاست‌گذاری صحیح کشورمان را نیز به یکی دیگر از بازیگران اصلی این صحنه تبدیل کند.
نقش دولت، سیاست‌گذاری و حمایت هدفمند
دولت می‌تواند با سیاست‌گذاری مناسب، محرک اصلی توسعه این صنعت باشد. برخی از پیشنهادات در این زمینه عبارت از تخصیص یارانه و تسهیلات به زنجیره‌های تأمین یکپارچه و دانش‌بنیان، آموزش کشاورزان و ترویج الگوهای کشت با بازده بالا، توسعه خوشه‌های صنعتی گیاهان دارویی در استان‌های هدف، حمایت از صادرات از طریق تسهیل اخذ گواهی‌های بین‌المللی،ایجاد بورس محصولات سلامت‌محور برای شفاف‌سازی قیمت‌ها و حذف دلال‌ها وتقویت دیپلماسی اقتصادی برای باز کردن بازارهای جهانی می‌باشد.
خاک زرین سلامت، سرمایه‌گذاری فراموش‌شده
اقتصاد گیاهان دارویی، برخلاف ظاهر سنتی‌اش، یکی از مدرن‌ترین و پرسودترین عرصه‌های اقتصادی جهان است. جمهوری اسلامی ایران به‌واسطه تنوع زیستی و اقلیمی، می‌تواند نه‌تنها تأمین‌کننده مواد اولیه، بلکه صادرکننده فرآورده‌های پیشرفته سلامت‌محور باشد اما این هدف تنها با انسجام در زنجیره تأمین، حمایت از فناوری، فرآوری هوشمند، برندینگ و صادرات هدفمند ممکن است. بنابراین اگر می‌خواهیم از اقتصاد تک‌محصولی فاصله بگیریم، باید به گیاهانی که در دل خاک می‌رویند و به‌ظاهر ساده‌اند، با نگاهی راهبردی بنگریم. بی‌شک آینده سلامت و اقتصاد، در هم تنیده‌اند و گیاهان دارویی، یکی از تقاطع‌های این مسیرند.
source