بودجه ناکافی برای توزیع شیر در مدارس

همان‌طور که از نام طرح توزیع شیر در مدارس پیداست؛ یعنی با آغاز سال تحصیلی باید این طرح هم آغاز شود. اما امسال همانند سال‌های گذشته، باوجوداینکه بیش از یک ماه از آغاز مهرماه را پشت سر گذاشته‌ایم، همچنان خبری از توزیع شیر در مدارس نیست. اگرچه رئیس دبیرخانه شورای عالی سلامت و امنیت غذایی کشور، از شروع اجرای این طرح در روزهای آینده خبر داده اما قرار بود این اتفاق از ابتدای مهرماه آغاز شود و گویا به خاطر کمبود بودجه، مسکوت مانده است.
آن‌طور که رئیس دبیرخانه شورای عالی سلامت و امنیت غذایی ایران عنوان کرده است، طرح «شیر مدارس» به دلیل نبود بودجه کافی، تنها در «مناطق کم‌برخوردار» اجرا می‌شود و سه‌چهارم جمعیت هدف از این برنامه محروم خواهند شد. درحالی‌که کارشناسان کمیته علمی شیر مدارس، توزیع سه نوبت شیر در هفته را برای سلامتی کودکان ضروری می‌دانند، وزارت آموزش‌وپرورش اعلام کرده است که به دلیل محدودیت منابع مالی، توزیع شیر تنها در برخی شهرها و روستاهای محدود و حداکثر دو بار در هفته انجام خواهد شد. دانش‌آموزان بیش از ۲۰ استان هم به‌طور کامل از طرح توزیع شیر در مدارس حذف شده‌اند!
این موضوع در شرایطی رخ می‌دهد که کارشناسان بر اهمیت اجرای منظم این برنامه در ارتقای سلامت و تأمین ریزمغذی‌های لازم برای دانش‌آموزان تأکید دارند تا پیامد کاهش مصرف شیر گریبان دانش آموزان را نگیرد.
سال ۱۳۷۷ بود که نتایج بررسی دفتر بهبود تغذیه وزارت بهداشت با حمایت یونیسف، وجود سوءتغذیه و کوتاهی قد (کاهش رشد) را در میان کودکان زیر ۵ سال به‌خصوص در مناطق محروم و روستایی نشان داد. این بررسی گویای این واقعیت تلخ بود که ۱۵ درصد کودکان زیر ۵ سال دچار اختلال رشد قدی متوسط تا شدید هستند.
نتايج بررسی‌های بعدی در سال ۱۳۷۹ به‌وسیله انستيتو تحقيقات تغذيه‌ای و صنايع غذايی كشور نشان‌داد که کمبود مصرف شیر و عواقب ناشی از آن از این هم گسترده‌تر است. بر اساس یافته‌های این بررسی ۹۰ درصد از خانواده‌های ايرانی كمتر از ۹۰ درصد از كلسيم موردنياز بدن‌شان را از راه مواد غذایی دريافت می‌کنند، یا به  عبارت ساده‌تر  ۹۰ درصد از خانواده‌های ایرانی با كمبود كلسيم مواجه هستند. این بررسی همچنین نشان داد که خانواده‌های ایرانی شير را كمتر از ساير لبنیات مصرف می‌کنند.
براین اساس اجرای طرح توزیع شیر رایگان بین دانش‌آموزان باهدف کاهش فقر جسمانی، افزایش سلامتی، کاهش بیماری و اصلاح الگوی مصرف از سال۷۹ آغاز شد و قرار بود دانش‌آموزان طی هفتاد نوبت، چهارده کیلوگرم شیر در یک سال تحصیلی دریافت کنند. جمعیت هدف این طرح، همه دانش‌آموزان دختر و پسر در مهدکودک‌ها، پیش‌دبستانی‌ها، دوره‌های تحصیلی ابتدایی، متوسطه اول و دوم مدارس دولتی و غیردولتی تعریف شده بود. در سال‌های ابتدایی، این طرح به شکل گسترده اجرایی و میلیون‌ها دانش‌آموز در سراسر کشور روزانه شیر دریافت می‌کردند اما به‌مرور، مشکلات متعددی ازجمله کسری منابع، اجرای آن را تحت تأثیر قرار داد.
چرا توزیع شیر در مدارس مهم است؟
شیر منبع عالی تأمین کلسیم است که برای رشد و استحکام استخوان‌های کودکان ضروری است. نوشیدن ۲۰۰ سی‌سی شیر (یک لیوان شیر) در روز نیمی از میزان موردنیاز کلسیم برای کودکی در سنین  ۴ تا ۶ سال را فراهم آورد.
البته لبنیات تنها منبع کلسیم در مواد غذایی نیست. ماهی، سبزی‌های برگ‌دار، میوه‌های  خشک‌شده و میوه‌های مغزدار (خشکبار) هم می‌توانند به بدن کلسیم برسانند. اما مشکلی که در این مورد پیش می‌آید، حتی برای خانواده‌هایی که از درآمد لازم برای تهیه انواع مواد غذایی برخوردارند،  واداشتن کودکان به خوردن مقدار کافی از مواد غذایی مناسب برای دریافت کلسیم موردنیازشان است. برای مثال ممکن است نتوان کودک را راضی کرد تا سبزیجات بر‌گ‌دار در حدی که کلسیم موردنیازش را می‌تواند فراهم کند، بخورد. از طرف دیگر، جذب کلسیم از این مواد گیاهی به کارآمدی جذب کلسیم از شیر نیست. با توجه به اینکه بسیاری از کودکان در شتابزدگی بامدادی برای رفتن به مدرسه ممکن است صبحانه درستی نخورند، توزیع شیر در مدارس می‌تواند یک غذای حاضری مغذی برای جبران صبحانه باشد.
هر ایرانی در سال، کمتر از ۷۰ کیلو شیر مصرف می‌کند
بررسی‌های متعدد در کشورهای گوناگون تأثیر برنامه شیر مدارس و افزایش مصرف لبنیات را در رشد بیشتر کودکان و بلندتر شدن قد آنان نشان داده است. گزارشی که در آوریل ۲۰۱۹ از سوی وزارت آموزش‌وپرورش، ورزش و علوم ژاپن منتشر شد نشان می‌دهد متوسط وزن کودکان ۶ ساله ژاپنی از سال ۱۹۵۵ تاکنون به میزان ۱۰ کیلو و متوسط قد آن‌ها به میزان ۱۳ سانتی‌متر افزایش یافته است. در سه برنامه مختلف روزانه دانش آموزان ژاپن، شیر پای ثابت و هر روزه است. اما براساس آمار رسمی، سرانه مصرف شیر در ایران به کمتر از ۷۰ کیلوگرم رسیده است؛ یعنی هر ایرانی در سال، کمتر از ۷۰ کیلو شیر مصرف می‌کند. این در حالی است که سرانه مصرف شیر در کشورهای دیگر بر‌اساس استانداردهای جهانی، بیش از ۱۵۰ تا ۱۶۰کیلو است.
ازاین‌رو، حسن بهیار، کارشناس تغذیه، توزیع شیر در مدارس را دارای دو اهمیت ویژه دانسته، نخست اینکه باعث ایجاد عادت و رفتار ماندگار در کودکان برای استمرار مصرف شیر از کودکی تا بزرگسالی و سالمندی خواهد شد. دومین هدف حائز اهمیت، اطمینان از دریافت کافی مواد مغذی موردنیاز رشد کودکان به‌ویژه کفایت دریافت کلسیم است که در دوران کودکی، نوجوانی و جوانی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
وی در ادامه تأکید می‌کند: همه می‌دانیم که رشد طولی تا سن سی‌سالگی اتفاق می‌افتد و پس‌ازآن رشد طولی متوقف و به‌طورمعمول رشد عرضی آغاز می‌شود. کلسیم نقش تعیین کننده‌ای در استحکام و سلامتی استخوان‌ها و دندان‌ها دارد و جذب آن تنها تا حدود سی‌سالگی اتفاق می‌افتد. از طرفی جذب کلسیم در سنین ۸ تا ۱۸ سالگی چند برابر سایر سنین است، استخوان‌ها بانک کلسیم بدن هستند و علاوه بر نیازهای ساختمانی، تأمین‌کننده کلسیم موردنیاز مغز در طول حیات انسان هستند. کلسیم، ماشین انتقال فرامین مغز به قسمت‌های مختلف بدن است و به همین دلیل مغز، مهم‌ترین و بزرگ‌ترین مصرف‌کننده کلسیم است. ازاین‌رو افزایش ضریب تراکم استخوان برای جلوگیری از اختلالات مختلف و به‌ویژه پوکی استخوان بسیار مهم است. از سوی دیگر میزان نیاز روزانه به کلسیم بالا است و این میزان جز از مسیر مصرف کافی و مستمر شیر و فرآورده‌های آن تأمین نمی‌شود. این توضیحات به‌خوبی گویای اهمیت توجه به شیر در مدرسه است.
توزیع شیر در مدارس باید به‌صورت فراگیر باشد
اما آن‌طور که در خبر‌ها آمده، به دلیل محدودیت منابع مالی، توزیع شیر تنها در برخی شهر‌ها و روستا‌های محدود و حداکثر دو بار در هفته انجام خواهد شد. پرسشی که در این زمینه به ذهن متبادر می‌شود، این است که چرا کلاف تأمین هزینه تهیه و توزیع شیر در مدارس آن‌قدر پیچیده است که باز کردن آن به موضوعی سخت، تکراری و مزمن در نظام آموزشی بدل شده، آن‌هم در شرایطی که می‌دانیم متولیان بهداشت و سلامت کشور، همواره بر استفاده و قرار گرفتن شیر در سبد غذایی توصیه و تأکید می‌کنند. بدون تردید تخصیص و تأمین اعتبار لازم برای خرید این محصول بسیار سودمند غذایی به‌خصوص برای جامعه دانش‌آموزی که بنا بر اقتضائات جسمی و روحی خود، نیاز بیشتری به آن دارند، کار سخت و ممتنعی نبوده و تنها نیازمند تدبیر و دوراندیشی و اعمال مدیریت صحیح است.
تقی اسدی، کارشناس تغذیه با تایید موارد پیش‌گفته، عنوان می‌کند: توزیع شیر در مدارس باید به‌صورت فراگیر باشد و بودجه آن نیز تأمین شود. اگر در اجرای آن به‌خوبی عمل نشود، فرصت استفاده و مهم‌تر از آن فرهنگ‌سازی مصرف شیر در خانواده‌ها را برای همیشه از دست خواهیم داد و نا‌آگاهانه زمینه بروز آسیب‌های جسمی و روانی نسل نو پای کشور را فراهم می‌کنیم و در ادامه این فرآیند، شاهد بی‌توجهی نسل‌های بعدی نسبت به اهمیت مصرف شیر به‌عنوان یک محصول غذایی راهبردی و شاخص در سبد غذایی خانواده‌ها خواهیم بود.
این کارشناس معتقد است: در‌صورتی‌که روند کم‌توجهی نسبت به این موضوع مهم تغذیه‌ای ادامه پیدا کند، عوارض و زیان‌های دامنه‌دار آن‌که حاصل بروز بیماری‌های مختلف ازجمله پوکی استخوان و پیامدهای کمبود ویتامین‌ها و مواد معدنی گوناگون در افراد جامعه است، باعث تحمیل هزینه‌های هنگفت به‌نظام سلامت کشور و خانواده‌ها می‌شود که با احصا و محاسبه‌ای ساده، بیش از تأمین اعتبار برای توزیع شیر در مدارس خواهد بود.
هدفمندی یارانه‌ها و بدتر شدن وضعیت شیر
«سال‌ها پیش با اجرای برنامه هدفمندی یارانه‌ها و کاهش یارانه شیر، وضعیت مصرف لبنیات در ایران بدتر شد.» این را بهروز کاشی در قامت متخصص تغذیه می‌گوید. او در این زمینه توضیح می‌دهد: کاهش یارانه‌‌هایی که به تولیدکنندگان لبنیات داده می‌شد، و افزایش قیمت لبنیات و موج فزاینده تورم که قدرت خرید بسیاری از اقشار مردم را کاهش داد، سهم شیر را در سبد غذایی خانواده‌ها به خطر انداخت و باعث روند نزولی مصرف آن شد. سرانه مصرف شیر اکنون به کمتر از ۷۰ کیلوگرم در سال رسیده است.
این متخصص بیان می‌کند: پرداخت یارانه‌های نقدی به سرپرستان خانواده‌ها نیز نتوانست به حل این مشکل کمک کند، چراکه پول توزیع‌شده به‌این‌ترتیب، لزوما صرف خرید مواد غذایی باکیفیت مانند لبنیات برای تغذیه کودکی که نیاز به رشد دارد، نمی‌شود. کارشناسان تغذیه نیز  در آن هنگام هشدار داده بودند که در ایران در زمینه مصرف شیر «مشکلات فرهنگ تغذیه‌ای» وجود دارد و در صورت حذف یارانه شیر و پرداخت نقدی آن، هیچ تضمینی وجود ندارد که شهروندان این پول را صرف خرید شیر و لبنیات کنند.
این متخصص با تأکید بر لزوم مصرف روزانه دو تا سه واحد شیر یا معادل آن لبنیات برای تمام گروه‌ها عنوان می‌کند: متأسفانه مصرف شیر و لبنیات در کشور ما کمتر از یک واحد است. به همین دلیل مسئولان کشور تلاش دارند سرانه مصرف شیر و لبنیات ایرانیان را تا سال ۱۴۰۵ به میزان ۲۰ درصد افزایش دهند. اما واقعیت این است که مصرف شیر بسیار کاهش‌یافته و در این میان، کودکان در صورت کمبود مصرف شیر و لبنیات در سنین بزرگسالی دارای استخوان‌های ضعیف و دندان‌های فاسد می‌شوند و در نتیجه با نیروی کار ناکارآمد مواجه خواهیم شد و نه‌تنها سلامت جامعه بلکه اقتصاد آن را هم با مشکل مواجه خواهد کرد.
این متخصص تغذیه با اشاره به اینکه شیر مدرسه از دیرباز به‌صورت حرکت جهانی در بسیاری کشورها در برنامه مدارس قرار گرفته است. چراکه کودکان در سنین رشد هستند و بیشترین نیاز را به مواد مغذی، ویتامین‌ها، پروتئین‌ها و کلسیم دارند، تأکید می‌کند: اکنون گفته شده به دلیل کسری منابع، توزیع شیر تنها در برخی شهرها و روستاهای محدود و حداکثر دو بار در هفته انجام خواهد شد که این میزان کافی نیست. متأسفانه مقوله افزایش قیمت، در سرانه مصرف شیر و لبنیات در خانواده‌ها تأثیرگذار بوده و این در حالی است که تثبیت قیمت شیر در بسیاری از کشورهای اروپایی که اقتصاد بازار آزاد نیز دارند، در دستور کار دولت‌ها قرار دارد به‌گونه‌ای که به‌طور غیرمستقیم شرایطی ایجاد می‌شود که این محصولات لبنی که از اقلام اساسی مصرف خانوارها است، باقیمت مناسب به دست مردم برسد و در مدارس نیز توزیع شیر انجام می‌شود.
توزیع شیر در مدارس، اقدامی بسیار مفید برای فرهنگسازی 
وی خاطرنشان می‌کند: دانش‌آموزان ازنظر آموزش‌پذیری بسیار گروه خوبی هستند؛ به‌خصوص اینکه از سنین دبستان کودک سعی می‌کند که از دوستان و معلمان بیش‌از خانواده پذیرش داشته باشد و حتی در دوران بلوغ یافته‌های قبلی را کنار می‌گذارند و بیشتر به یافته‌های فرهنگی و آموزشی جدید مرتبط با دوستان و معلمان توجه می‌کنند. ازاین‌رو توزیع رایگان شیر به‌منظور حفظ سلامت دانش‌آموزان در مدرسه، اقدامی بسیار مفید برای فرهنگسازی است که هم در دوران دبستان و شروع یادگیری آموزش از معلم و اطرافیان کمک می‌کند و هم در دوران بلوغ برای آن‌ها مؤثر است.
این کارشناس معتقد است: برنامه توزیع شیر باید گسترده باشد و تمامی مناطق کشور را در بر بگیرد. لذا لازم است که منابع لازم پیش‌بینی شود، چون کودکان در مناطق برخوردار نیز باید در این زمینه از سایر همسالان خود الگو بگیرند. متأسفانه مصرف شیر در ایران فرهنگسازی نشده و معمولا کودکان و نوجوانان نوشابه‌ها و نوشیدنی‌های شیرین را به‌جای شیر جایگزین می‌کنند. این موضوع عمدتا در گروه‌های سنی نوجوان بسیار بارز است و باید از این مسئله پیشگیری کرد.